Ayurvedic medicine list [आयुर्वैदिक औषधि सूची]
#1.नव ज्वर की औषधि और अनुसंशित मात्रा :::
१.त्रिभुवनकिर्ती रस ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.संजीवनी वटी ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३.गोदन्ती मिश्रण. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
#2.विषम ज्वर :::
१.सप्तपर्ण घन वटी ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.सुदर्शन चूर्ण. ::::: ३ से ६ ग्रा.
# 3 वातश्लैष्मिक ज्वर :::
१.लक्ष्मी विलास रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.संशमनी वटी ::::: ५०० मि.ग्रा से १ ग्रा.
# 4 जीर्ण ज्वर ::::
१. प्रताप लंकेश्वर रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.महासुदर्शन चूर्ण. ::::: ३ से ६ ग्राम
३.अमृतारिष्ट ::::: २० से ३० मि.ली.
# 5.सान्निपातिक ज्वर ::::
१.नारदीय लक्ष्मी विलास रस. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.भूनिम्बादि क्वाथ. ::::: १०से २० मि.ली.
#6 वातशलैष्मिक ज्वर ::::
१.गोजिह्यादि क्वाथ. ::::: २० से ४० मि.ली.
२.सितोपलादि चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्राम
३.कणटकार्यावलेह. :::::: ५ से १० ग्राम
#############################################
यह भी पढ़े 👇👇👇
● 100 साल जीने के तरीके
● स्वस्थ सामाजिक जीवन के 3 पीलर
० नीम के औषधीय उपयोग
० निर्गुण्डी के फायदे
#########₹######₹##₹##₹₹₹₹₹#######₹###########
#7. कफ निस्सारक :::
१.टंकण भस्म. ::::: ५०० मि.ग्रा से १ ग्रा.
२.तालिसादी चूर्ण. :::::: ३ से ५ ग्राम
३.वासावलेह. :::::: ५ से १० ग्राम
# 8.श्वसनिका शोध :::::
१.लघुमालिनी बसंत रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.लवंगादि चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्राम
३.चौंसठ प्रहरी पीपल. ::::: ५०० मि.ग्रा से २ ग्रा.
#9.राजयक्ष्मा :::::
१.राजमृगांक रस ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.स्वर्ण बसंत मालती रस ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३.अभ्रक भस्म (शतपुटी) ::::: ०.७५ से १२५ मि.ग्रा.
४.मुक्तापंचामृत. :::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
५.शिलाजत्वादि लौह. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
°● ये भी पढ़े
● सेहत की abcd
#10.प्रतिश्याय :::::
१.हिंगुलेश्वर रस. ::::: १२५ स् २५० मि.ग्राम
२. पंचकोल चूर्ण. ::::: २ से ५ ग्राम
#11.पीनस :::::
१.षड़बिन्दु तेल. :::::: २ से ५ बूंद नस्यार्थ
२.दशमूव रसायनम् ::::: ५ से १५ ग्राम
#12.तुण्ड़ीकेरी शोथ :::::
१.क्षारमधु ::::: गले में स्थानिक प्रयोग
२.खदिरादि वटी ::::: २ से ४ गोली
३.व्योषादि वटी ::::: २ से ४ गोली
#13.श्वास :::::
१.धान्वंतर गुटिका ::::: १ से २ गोली
२.पुष्करमूल चूर्ण. ::::: ५ से १५ ग्राम
३.श्रृंग्यादि चूर्ण. ::::: ५ से १५ ग्राम
४.कनकासव. ::::: १० से ३० मि.ली.
५.वासारिष्ट ::::: १० से ३० मि.ली.
#14.ह्रदय रोग :::::
१.नागार्जुननाभ्र रस. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.मुक्तापिष्टी ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३. प्रवालपिष्टी ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
४.अर्जुनारिष्ट़ ::::: १० से ३० मि.ली.
#15.उच्चरक्तचाप (HIGH BLOOD PRESSURE):::::
१.प्रवालपिष्टी :::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.सर्पगंधा घन वटी :::::: २ से ४ गोली
#16 रक्तभार अल्पता :::::
१.मकरध्वज गुटिका ::::: ५० से १२५ मि.ग्रा.
२.कस्तूरी भैरव रस. ::::: ५० से १२५ मि.ग्रा.
#17.ह्रच्छूल :::::
१.श्रृंग भस्म. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.महावातराज रस ::::: ७५ से १२५ मि.ग्रा.
#18.पाण्डु :::::
१.पुनर्नवादि मण्डूर ::::: ०.५ से १ ग्रा.
२.लोहासव. ::::: १० से ३० मि.ग्रा.
#19.रक्तपित्त / रक्तस्त्राव :::::
१.तृणकान्तमणि पिष्टी ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.लाक्षादि चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
३.उशीरासव. ::::: १५ से ३० मि.ली.
# 20.रक्तदुष्टि :::::
१.निम्बादि क्वाथ. ::::: २० से ४० मि.ली.
२.पंचनिम्ब चूर्ण ::::: ५ से १० ग्रा.
३.मंजिष्ठादि चूर्ण. ::::: ५ से १५ ग्रा.
४.सारिवाघासव. ::::: १५ से ३० मि.ली.
५.खदिरारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
#21.अतिसार :::::
१.कर्पूर रस. ::::: ५० से १२५ मि.ग्रा.
२.जातिफलादि चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
३.कर्पूरासव. ::::: १० से २० बूँद
४.बब्बूलारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
#22.प्रवाहिका :::::
१.पंचामृत पर्पटी ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.बिल्वादि चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्राम
३.बिल्वादि क्वाथ. ::::: २० से ४० मि.ली.
४.कुटजारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
# 23.अम्लपित्त (ACIDITY) :::::
३.बिल्वादि क्वाथ. ::::: २० से ४० मि.ली.
४.कुटजारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
# 23.अम्लपित्त (ACIDITY) :::::
१.कामदुधा रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.धात्री रसायन. ::::: ५ से १५ ग्राम
३.मधुयष्टयादि चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्राम
४.अविपत्तिकर चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्राम
ग्राम
# 24.संग्रहणी :::::
१.शंखोदर रस. ::::: ७५ से १५० मि.ग्रा.
२.सूतशेखर रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३.बिल्वादि अवलेह. ::::: ५ से १० ग्रा.
४.मोचरस चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्रा.
#25.यकृत रोग :::::
१.आरोग्यवर्धनी वटी ::::: ५०० मिग्रा से १ ग्राम
२.नवायस लोह. ::::: २५० से ५०० मिग्रा
३.फलत्रिकादि क्वाथ. ::::: १५ से ३० मि.ली.
४.शर्बतफालसा ::::: ३० से ५० मि.ली.
५.दारूहरिद्राफल चूर्ण ::::: ५ से १० ग्राम
६.रोहितकारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
# 26.शूल :::::
१.शंख भस्म. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.शंख वटी ::::: २ से ४ वटी
३.लहसुनादि वटी ::::: २ से ४ वटी
४.हिंगु वचादि चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्रा.
५.नारिकेल लवण. ::::; १ से २ ग्रा.
#27 आध्यमान :::::
१.कांकायन वटी ::::: ५०० मिग्रा से १ ग्रा.
२.हिंग्वाष्टक चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्रा.
३.अर्क अजमोद. ::::: ५ से १५ मि.ली.
४.लवण भास्कर चूर्ण ::::: ५ से १० ग्रा.
#28 छर्दि :::::
१.मयूरपिच्छ भस्म ::::: ५० से १२५ मि.ग्रा.
२.बिल्वादि लेहम. ::::: १ से ३ ग्रा.
३.एलादि चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
#29.अजीर्ण :::::
१.यवानी षांड्व चूर्ण ::::: ५ से १० ग्रा.
२.शिवाक्षार पाचन चूर्ण ::::: ३ से ५ ग्रा.
३.चित्रकादि वटी ::::: २ से ४ वटी
# 30.अग्निमांध :::::
१.अग्नितुण्डी वटी ::::: २५० से ५०० मि ग्रा
२.वैश्वानर चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्रा.
३.पंचकोल चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्रा.
#31 विबंध :::::
१.इच्छाभेदी रस. ::::: १२५ से ५०० मि.ग्रा.
२.पंचसकार चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्राम
३.स्वादिष्ट विरेचन चूर्ण ::::: ५ से १० ग्रा.
४.अभयारिष्ट. ::::: १५ से ३० मि.ली.
५.ईसबगोल. ::::: १० से २० ग्रा.
६.हरीतकी चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
२.पंचसकार चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्राम
३.स्वादिष्ट विरेचन चूर्ण ::::: ५ से १० ग्रा.
४.अभयारिष्ट. ::::: १५ से ३० मि.ली.
५.ईसबगोल. ::::: १० से २० ग्रा.
६.हरीतकी चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
#32.अर्श - भगंदर :::::
१.शिग्नु गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्रा
२.बोलबद्ध रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३.प्राणदा वटी ::::: २ से ४ गोली
४.रसांजन वटी ::::: ५०० मि ग्रा से १ ग्रा
५.कासीसादि तेल. ::::: २ से ५ मि.ली.
६.जयावटी ::::: २५० से ५०० मिग्रा
# 33.कृमिरोग :::::
१.विड़ंगादि लौह ::::: ५०० मि.ग्रा से १ ग्रा
२.पलाशबीज चूर्ण ::::: ३ से ६ ग्रा
३.कम्पिलक योग. ::::: ५ से १० ग्रा.
# 34.मस्तिष्क रोग :::::
१.ब्राम्ही वटी ::::: २ से ४ गोली
२.तंगरादि चूर्ण. ::::: ३ से ५ ग्रा
३.ब्राम्ही रसायन. ::::: ५ से १० ग्रा.
४.सारस्वतारिष्ट. ::::: १५ से २० मि.ग्रा.
५.ब्राम्ही घृत ::::: ५ से १० ग्राम
# 35.नाड़ी दौर्बल्य :::::
१.कृष्ण चतुर्मुख रस. ::::: १२५ से ५०० मि.ग्रा.
२.धान्वन्तर तेल. ::::: अभ्यंगार्थ
३.महानारायण तेल. ::::: अभ्यंगार्थ
४.एरण्ड़ पाक. ::::: ५ से १५ ग्रा.
५.बलारिष्ट ::::: १० से ३० मि.ली.
#36.कम्पवात :::::
१.चतुर्भुज रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.कौंच बीज चूर्ण. ::::: २ से ५ ग्रा.
#37.सिरशूल :::::
१.सिरसूलादि वज्र रस. ::::: २५० मि.ग्रा से १ ग्रा
२.चन्द्रकान्त रस. ::::: १२५ से २५० ग्रा.
३.पथ्यादि क्वाथ. ::::: १० से २० मि.ली.
४.गोदन्ती प्रवाल योग ::::: १० से २० मि.ली.
#38.पक्षाघात :::::
१.योगेन्द्र रस. ::::: १२५ मि.ग्रा.
२.क्षीरबला तेल. ::::: अभ्यंगार्थ
३.क्षीरबला तेल आवर्ती ::::: ५ से ४० बूँद पानार्थ
#39.अनिद्रा :::::
१.निद्रोदय रस. ::::: १२५ से ५०० मि.ग्रा.
२.जटामासी क्वाथ. ::::: १० से २० मि.ली.
३.मदनानंद मोदक. ::::: ५ से १५ ग्रा.
४.अश्वगंधा चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
# 40.आक्षेपक :::::
१.स्वर्ण भस्म. ::::: १५ से २५ मि.ग्रा.
२.पंचगव्य घृत. ::::: ५ से १५ मि.ली.
३.अपतंत्रकारि वटी ::::: १२५ से २५० ग्राम
#42.उन्माद :::::
१.उन्मादि गजकेशरी ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.महापैशाचिक घृत. ::::: ५ से १५ ग्राम
३.महाचैतस घृत. ::::: ५ से १५ ग्रा.
४.मानस मित्र वटक. ::::: १२५ से २५० मिग्रा
# 43.विषाद :::::
१.ज्योतिष्मती तेल. ::::: १० से २० बूँद
२.स्मृति सागर रस. ::::: १२५ से २५० मिग्रा
३.शुद्ध वचा चूर्ण. ::::: १२५ मि ग्रा
#44.आमवात :::::
१.आमवातारि रस. ::::: १२५ से २५० मिग्रा
२.त्रयोदशांग गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्रा
३.कोट्टचुक्कादि तेल. ::::: स्थानिक प्रयोग
# 45.वातरक्त ::::
१.कैशोर गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
२.महारास्नादि क्वाथ ::::: ५ से १५ मि.ली.
३.पिण्ड़ तेल. ::::: स्थानिक प्रयोग
# 46.संधिवात :::::
१.सिंहनाद गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
२.योगराज गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
३.पंचगुण तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
४.वातारि गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
५.समीरगज केशरी रस ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
६.महाविषगर्भ तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
# 48 अल्पमूत्रता :::::
१.पुनर्नवाष्टक क्वाथ. ::::: 20 से 40 मि.ली.
२.पनविरलादि भस्म. ::::: ५ से २० ग्राम
३.पुनर्नवासव. ::::: १५ से ३० मि.ली.
#49.अश्मरी :::::
१.पाषाण भेदादि क्वाथ. ::::: २० से ४० मि.ली.
२.हजरल यहूद भस्म. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा
३.कुलत्थादि घृत. ::::: १० से २० मि.ली.
४.वरूणादि गुग्गल. ::::: ५०० मि ग्रा से १ ग्रा
५.शिलाजित्वादि वटी ::::: ५०० मि ग्रा से १ ग्रा
६.पुनर्नवादि गुग्गल. ::::: ५०० मि ग्रा से १ ग्रा
# 50.वृक्कशोथ :::::
१.सर्वतोभद्र रस ::::: ५० से ५०० मि.ग्रा.
२.वीरतरादि क्वाथ. ::::: २० से ४० मि.ली.
३.तृण पंचमूल क्वाथ ::::: २० से ४० मि.ली.
४.कन्मद भस्म. ::::: ५०० मि ग्रा से १.५ ग्रा
५.वस्त्यामयान्तक घृत ::::: ५ से १५ ग्राम
# 51.मूत्रकच्छ :::::
१.स्वर्ण वंग. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.चन्द्रकला रस. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
३.त्रिकण्टकादि क्वाथ ::::: ४० मि.ली.
#52.कुष्ठ :::::
१.रस माणिक्य ::::: १२५ से १५० मि.ग्रा.
२.गन्धक रसायन. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
३.एलादि तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
४.कुष्ठराक्षस तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
# 53.त्वककाष्णय :::::
१.कुंकुमादि तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
२.दंशाग लेप. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
#54.कण्डू :::::
१.हरिद्राखण्ड़ ::::: ५ से १५ ग्राम
२.बिल्वादि गुटिका ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
३.नाल्पामरादि तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
४.महामरिच्यादि तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
#55.त्वकवैवर्ण्य :::::
१.चालमोंगरा तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
२.सिध्महर तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
३.मार्कव रसायनम् ::::: १० से २० ग्रा.
#56. केश ::::
१.भृंगराज तेल ::::: बालो पर प्रयोगार्थ
२.धस्तूरपत्र केर तेल ::::: बालो पर प्रयोगार्थ
३.दूर्वादिकेर तैल. ::::: बालो पर प्रयोगार्थ
४.कच्युन्यादि केर तेल ::::: बालो पर प्रयोगार्थ
५.नीली भृंग्यादि केर तेल :::: बालो पर प्रयोगार्थ
६.कृन्तल कांति तेल. ::::: बालो पर प्रयोगार्थ
#57.श्वेत कुष्ठ :::::
१.काकोदुम्बरिकादि क्वाथ. ::::: १० से ४० मि.ली.
२.मार्कव तेल. :::::: ५ से १५ ग्रा.
३.अवल्गुजादि लेप. :::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
४.गोमूत्रारिष्ट. ::::: १० से २० मि.ली.
#58.श्वेत प्रदर :::::
१.प्रदरांतक रस ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.पत्रंगासव. ::::: १० से ३० मि.ली.
३.लोध्रासव. ::::: १० से ३० मि.ली.
४.अशोकारिष्ट ::::: १० से ३० मि.ली.
५.कुक्टाण्डत्वक भस्म ::: १ से ५०० मि ग्रा
६.पुष्यानुग चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
७.सुपारी पाक. ::::: ५ से १५ ग्रा.
८.शतावरी गुड़ ::::: ५ से १५ ग्रा.
९.पंचपंचवल्कय क्वाथ ::::: योनि प्रक्षालनार्थ
#59.रज:कृच्छ :::::
१.रज: प्रवर्तनी वटी ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.कुमारिका वटी ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
३.कुमार्यासव. ::::: १० से ३० मि.ली.
२.कुमारिका वटी ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
३.कुमार्यासव. ::::: १० से ३० मि.ली.
# 60.योनिव्यापद :::::
१.शुभंकरी वटी ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
२.सोमनाथ रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३.सौभाग्यवर्धन तेल ::::: योनिपिचु
# 61.रज: पूर्व तनाव :::::
१.यवक्षार योग ::::: ५०० मि.ग्रा. से १.५ ग्रा.
२.सप्तसारम् कषायम ::: १० से २० मि.ली.
#62.गर्भपात :::::
१.गर्भपाल रस. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.गर्भ रक्षिणी गुटिका ::: २ से ४ गोली
#63.रक्तलायोनि :::::
१.कहरूवा पिष्टी ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा
२.अशोक घृत. ::::: ५ से १५ ग्राम
३.लक्ष्मणा लौह. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
#64.स्तन्याल्पता :::::
१.स्तन्यजनन कषाय. ::::: १० से २० मि.ली.
शतावर्यादि चूर्ण. ::::: ५ से १० ग्रा.
#65 सूतिका रोग :::::
१.सौभाग्य शुण्ठी ::::: ५ से १० ग्रा.
२.दशमूलारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
#66.बन्ध्यत्व :::::
१.फलकल्याण घृत. ::::: ५ से १५ ग्राम
२.पलाशपुष्पासव. ::::: १५ से ३० मि.ली.
३.लक्ष्मणारिष्ट ::::: १५ से ३० मि.ली.
४.पुष्पधन्वा रस. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
#67.बीजकोष :::::
१.त्रयोदशांग गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्रा
२.शोभांजनारिष्ट ::::: १० से ३० मिली
३.पुनर्नवामण्डूर. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
# 68. बाजीकरण :::::
१.मन्मथ रस. :::::: १२५ से ५०० मि.ग्रा.
२.अकरकरभादि गुटिका ::::: १ से २ गोली
३.अश्वगंधादि लेहयम. ::::: ५ से १५ ग्रा.
४.शुक्रस्तम्भन रसायन. ::::: ५ से १५ ग्राम
५.श्री गोपाल तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
६.कामिनीविद्रावणरस ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
#69. रसायन ::::::
१. ब्राम्ह रसायन :::::: ५ से १५ ग्राम
२.च्वनप्राश अवलेह. ::::: ५ से १५ ग्रा.
३.बृहणी गुटिका ::::: १ से २ गोली
#70.व्रणरोपक :::::
१.जात्यादि तेल. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.मर्म गुटिका :::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
३.त्रिफला गुग्गल. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
४.यशद मलहर. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
५.मंजिष्ठादि तेल. ::::: स्थानिक प्रयोगार्थ
#71.नेत्ररोग :::::
१.सप्तामृत लौह. ::::: २ से ४ गोली
२.महात्रिफलाघृत. ::::: ५ से १० ग्राम
३.चन्द्रोदयवर्ति ::::: अाँख में प्रयोगार्थ
४.एलनीर कुषम्पु ::::: २ से ५ बूँद
५.शतपत्रयार्क ::::: २ से ५ बूँद
#72.नासारोग :::::
१.अणु तेल. ::::: २ से ५ बूँद नस्या्र्थ
२.नासिका चूर्ण. ::::: ५०० मि.ग्रा से १ ग्रा
३.चितृक हरीतिकी ::::: ५ से १५ ग्रा.
४.कट्फल चूर्ण. ::::: नस्यार्थ
#73.गलगण्ड़ :::::
१.कांचनार गुग्गल. ::::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्राम
#74.मुखरोग :::::
१.पीतक चूर्ण ::::: गण्डूषार्थ
२.शुद्ध सौभाग्य ::::: प्रतिसारणार्थ
३.इरिमेदादि तेल. ::::: मुखलेपार्थ
४.बृहत्यादि क्वाथ. ::::: गण्डूषार्थ
#75.दंत रोग :::::
१.दशनसंस्कार चूर्ण. ::::: मंजनार्थ
#76.पुरूष प्रजनन अक्षमता :::::
१.जुन्द वदस्तर वटी ::::: २ से ४ वटी
२.पुष्प धन्वा रस. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
#77.स्त्री प्रजनन अक्षमता :::::
१.जियापोता चूर्ण. ::::: ५ से १५ ग्राम
२.शिवलिंगी बीज. ::::: ३ बीज प्रतिदिन २८ दिन तक
#78.आयुर्वेदिक परिवार नियोजक :::::
१.पिप्पल्यादि योग. ::::: २ से ४ ग्राम
२.नीम तेल. ::::: २ से ५ मि.ली.
#79.दुर्बलता :::::
१.द्राक्षासव ::::: १५ से ३० मि.ली.
२.शुद्ध शिलाजित. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
३.फलासव. ::::: १० से ३० मि.ली.
४.ताप्यादि लौह. ::::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
#80.मधुमेह :::::
१.त्रिवंग भस्म. ::::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.वसंत कुसमाकर रस ::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
३.निशा कतकादि क्वाथ ::: १० से ३० मि.ली.
४.न्यग्रोधादि चूर्ण. ::: ५ से १५ ग्राम
५.जाम्बवाघरिष्ट ::: १० से ३० मि.ली.
६.अयस्कृति ::: १० से ३० मि.ली.
#81.मोटापा :::::
१.मेदोहर चूर्ण. ::::: ५ से १५ ग्राम
२.मेदोहर विडंगादि लौह ::: १ से २ ग्राम
३.नवक गुग्गल. ::: २ से ४ गोली
४.त्रिफला चूर्ण. ::: ५ से १५ ग्राम
#82.शोथ :::::
१.रास्नैरण्डादि क्वाथ. ::: १० से २० मि.ली.
२.शिग्नु वरूण क्वाथ. ::: १० से २० मि.ली.
३.गोमूत्रार्क ::: ५ से २० मि.ली.
४.कंसहरीतकी ::: ५ से १० ग्राम
५.शोथ कालानल रस. ::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
६.ग्रहधूमादि लेप. :::: लेपनार्थ
७.कोकिलाक्षक कषाय ::: १० से २० मि.ली.
#83.श्लीपदहर :::::
१.नित्यानंद रस. ::: २५० से ५०० मि.ग्रा.
२.शाखोटक क्वाथ ::: २० से ४० मि.ली.
३.सप्तपर्ण घन वटी ::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्रा.
#84.जीवाणु उपसर्ग :::::
१.रसांजन वटी ::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्रा.
२.शुद्ध गंधक. ::: २५० से ५०० मि ग्रा
३.निम्बादि तेल. ::: स्थानिक प्रयोगार्थ
३.निम्बादि वटी ::: ५०० मि.ग्रा. से १ ग्रा.
४.जया वटी ::: २५० से ५०० मि.ग्रा
#85.बाल रोग :::::
१.दन्तोदभेदगदान्तक रस ::: १२५ से २५० मि.ग्रा.
२.बालार्क रस ::: ६२ से १२५ मिग्रा
३.कुमार कल्याण रस. ::: ६२ से १२५ मिग्रा
४.बालचतुर्भद्रा चूर्ण. ::: २५० से १ ग्रा.
५.रस पीपरी ::: १२५ से २५० मिग्रा
६.गोपीचन्दनादि गुटिका ::: १२५ से २५० मि ग्रा
७.ताम्बुल लेह. ::: २ से ५ ग्राम
८.शंखपुष्पी तेल ::: सिर पर अभ्यंगार्थ
९.अरविंदासव. ::: ५ से १५ मि.ली.
१०.कमल बीज गट्टा चूर्ण. ::: १ से ३ ग्रा
११.शुद्ध वचा चूर्ण. ::: ५० से १०० मि.ग्रा.
१२.जातीफल चूर्ण. ::: २५० से ५०० मि ग्रा
१३.लाक्षादि तेल. ::: अभ्यंगार्थ
१४.बाल रसायन. ::: २५० से ७५० मि.ग्रा
१५.अर्क पुदीना ::: ५ से १५ बूंद
# बहुपयोगी भस्म :::::
१.स्वर्ण माक्षिक भस्म ::::
पाण्डु,शीतपित्त,अम्लपित्त,रसायन
२.शुद्ध स्फाटिका भस्म :::::
रक्तस्त्राव,कास,ज्वर, जीवाणु प्रतिरोधक
३.टंकण भस्म :::::
कास,तुण्डीकेरीशोथ,ज्वर
४.शंख भस्म :::::
पाचन विकार
५.कपर्दिका भस्म :::::
कर्णशूल,व्रणरोपक,आंत्रशूल
६.मण्डूर भस्म :::::
पाण्डु,कामला,शोध
७.लौह भस्म ३० पुटी :::::
पाण्डु,दौर्बल्य,गर्भावस्था
८.मयूरपिच्छ भस्म :::::
हिक्का,दुष्टकास,छर्दि
९.गोदन्ती भस्म :::::
कास,प्रतिश्याय,ज्वर, सर्वांगवेदना
१०.श्रंग भस्म :::::
ज्वर, नासाविवरशोथ,श्वसनिका शोथ,फुफ्फसफुफ्फस प्रदाह
११.अभ्रक भस्म ::::::
अम्लपित्त,पाण्डु,श्वसन रोग
# आयुर्वेदिक की आकस्मिक चिकित्सा औषधियाँ ::::
१.कर्पूर रस :::::
तीव्र अतिसार
२. वेदनांतक रस :::::
कोष्ठ या मांसपेशी व अस्थिगत वेदना
३.सिद्धमकरध्वज :::::
रक्तवह संस्थान विकृतजन्य मूर्च्छा
४.जवाहरमोहरा पिष्टी :::::
ह्रदद्रव,मूर्च्छा,ह्रददौर्बल्य
५.मुक्तापिष्टी :::::
ह्रदगततीव्रता,ह्रदय रोग, ह्रदद्रव
६.महावात राज रस ::::::
नाडीतन्त्र विकृतजन्य मूर्च्छा,ह्रदय शूल
७.समीर गज केशरी रस :::::
नाडीपेशीगत वेदना
८.श्वास कास चिंतामणी रस ::::::
श्वास कष्ट,फुफ्फुसजन्य प्रदाह
९.स्वर्ण समीर पत्रंग रस :::::
उग्र श्वासकष्ट ,संधि वेदना
१०.मृत संजीवनी सुरा :::::
तीव्र ज्वर, प्रलाप,मोह मूर्च्छा
११.धान्वंतर गुटिका :::::
उग्र श्वास काठिन्य
१२.मानस मित्र वटक :::::
मानसिक विकार,अनिद्रा
१३.मर्म गुटिका :::::
मर्मागत शूल एँव शोध
१४.गोरोचनादि वटी :::::
ह्रदय एँव श्वसन संबधी कष्ट
१५.मूरिवन्नों तेल :::::
अभिघातज वेदना एँव शोथ के लिये स्थानिक प्रयोगार्थ
### बहुपयोगी औषधि सूची :::::
१.ब्राम्ही :::::
स्मृति एँव निद्रा विकार,अपस्मार
______________________________________________________________________________________________________
२.अर्जुन :: Terminalia Arjuna
रासायनिक संरचना ::
Arjuneic acid, Glycosides acid,Beta-sitosterol
उपयोग ::
उच्च रक्तचाप, ह्रदय रोग,ह्रदधमनीसंगजन्य, ह्रदय को बलशाली बनाता हैं, मोटापा नाशक,
________________________________________________________________________________________________________
३.अश्वगंधा :: Withania somnifera
रासायनिक संरचना ::
Somniferan, Withania,wasamin,withaminon,Hentriacontane,Phyto sterol, Amino acid, Essential oils
उपयोग ::
रसायन, स्नायुदौर्बल्य,बाजीकरण,मनोद्वेगहर,शोधहर,नींदकारक,रक्त बढ़ाने वाला
______________________________________________________________________________________________________
४.सर्पगंधा :::::
उच्च रक्तचाप, अनिद्रा,मनोअशांति
______________________________________________________________________________________________________
५.हरीतिकी (हरड़) ::::: Terminalia chebula
रासायनिक संरचना ::
Chebulinic acid, Amino acid,Antroquinine,Glycosides
उपयोग ::
उदरविकार,रसायन, शोध,मेदोरोग,विबंध
______________________________________________________________________________________________________
६.हरिद्रा (हल्दी) :::Curcuma longa
रासायनिक संरचना ::
Curcumin, Turmeric oil,Turpine oil
उपयोग ::
तमक श्वास, एलर्जिक विकार, मधुमेह, त्वचा रोग,रक्तवर्धक,दर्दनाशक,व्रणशोधक,पित्तशामक, रक्तशोधक,रोगाणुनाशक,
______________________________________________________________________________________________________
७.आंवला ::Emblica Officinalis
रासायनिक संरचना ::
Proteins, fatty acids,fibres, ascorbic acid,Elagic acid,flavin, Glucose
उपयोग ::
पाण्डु,कामला,रक्त पित्त, अम्ल पित्त,दाह
______________________________________________________________________________________________________
८.शुण्ठी :: Zingiber Officinalis
रासायनिक संरचना ::
Curcumene,Boubornene,Borneal,Citral,Camphene,Citronellal,Geraniol,Gingerol,Zingiberenes
उपयोग ::
उदर विकार, वाणी विकार,पाचक,अर्श में लाभकारी
______________________________________________________________________________________________________
९.वचा ::Acorus calamus
रासायनिक संरचना ::
Acolamone,acorenone,acoragermacrone,trans asarone
उपयोग ::
स्मृति विकार, वाणी विकार,स्थोल्य,अंगविकार,कासहर,
______________________________________________________________________________________________________
१०.गिलोय :: Tinospora cordifolia
रासायनिक संरचना ::
Giloin,Tinospiric acid,vasa alcohol,Barberin
उपयोग ::
ज्वर, कामला,वातरक्त,रसायन,अम्ल पित्त, रक्तशोधक, मूत्र लाने वाला,विषहर
उपयोगी भाग::
तना,पत्ते
______________________________________________________________________________________________________
११.शतावरी :: Asparagus racemosa
रासायनिक संरचना ::
Diosegenin,shtavarin,sarsa,sapogenin,Rhamnose,sugar
उपयोग ::
बाजीकरण, स्तन्यजन्य,अपस्मार,मूत्रकच्छ, बुद्धिवर्धक, रसायन
______________________________________________________________________________________________________
१२.अशोक ::Saraca asoca
रासायनिक संरचना ::
Catechol,pelargonidin,Quercetin,cynidin,Apigenin,Kaempferol,Gallic acids,Haematoxolyne,Saponins, fatty acids, Glycosides,Tannins, Essential oils
उपयोग ::
असग्दृर,वातव्याधि,रजोनिवृत्तिजन्य लक्षण, रक्तशोधक,प्रदरहर,
______________________________________________________________________________________________________
१३.पिप्पली मूल :: Piper longum
रासायनिक संरचना ::
Piperine,Piper longumine,piplastene
उपयोग ::
विषम ज्वर, अर्श, उदर कृमि,अनिद्रा,वातहर,श्वास,फैटी लिवर, कब्ज
______________________________________________________________________________________________________
१४.दाड़िम (अनार) :: Punica Granatum
रासायनिक संरचना ::
Pelletierine,Iso-Pelletierine
उपयोग ::
अतिसार,रक्तस्त्राव, पाण्डु,श्वेत प्रदर, ह्रदय बलवर्धक,भूख बढ़ाने वाला
उपयोगी भाग ::
फल,फल का छिलका, तना
______________________________________________________________________________________________________
१५. नीम :: Azardirecta indica
रासायनिक संरचना ::
Nimbidin,Azadirachtin,Sitosterol,Kulinane,Azadirachnol,Salanmol
उपयोग ::
शीतपित्त,ज्वर, चर्म रक्तार्श,आमाशयिक प्रदाह, विषमयता, कृमिहर,
______________________________________________________________________________________________________
१६.कम्पिल्लक :::::
उदरकृमि,विबंध
______________________________________________________________________________________________________
१७.पुष्करमूल :: Inula racemosa
रासायनिक संरचना ::
Inulin,Alantolactone,Innulolide,D-manitol
उपयोग ::
ह्रदयशूल,पार्श्वशूल,श्वास, कास, सूजन दूर करता हैं,मूत्रल,
______________________________________________________________________________________________________
१८.पुनर्नवा मूल :::::
मूत्ररोग,शोथ,नेत्र रोग
______________________________________________________________________________________________________
१९.वरूण :: Crataeva nurvala
रासायनिक संरचना ::
Saponin,Tanin
उपयोग ::
विसर्प,ग्रन्थि, मूत्ररोग,मूत्रीष्ठिला, रक्तशोधक,पथरी नाशक,
______________________________________________________________________________________________________
२०.गोक्षुर ::Tribulus terestris
रासायनिक संरचना::
Chlorogenin,diosegenin,gitogenin,rutin,rhymnose
उपयोग ::
अश्मरीनाशक,मूत्रकच्छ,बाजीकरण,आभ्यंतर रक्तस्त्राव,गर्भस्थापक,ह्रदयशोथहर, दर्दनाशक,शक्तिवर्धक
२१.शिग्नु :::::
व्रणरोपक,पूयमय व्रण,अर्श, व्रण शोथ
______________________________________________________________________________________________________
२२.मुलेठी :: Glycyrrihize glabra
रासायनिक संरचना ::
Glycyrrihine,Isoliquiritin,Liquirin,starch, Glucose,Asparagine
उपयोग ::
कास,अम्लपित्त,रक्तस्त्राव,व्रणरोपण,शरीर की गर्मी मिटाने वाली, बालों के लिए लाभदायक,शोधहर,रसायन,बल प्रदान करने वाला
______________________________________________________________________________________________________
२३.यवानी (अजवाइन) :: Apium graveolans
रासायनिक संरचना ::
Anthoxanthins,Graveobioside,Myristicicaci,Chrysoeriol,
उपयोग ::
शूल,आध्यमान,छर्दी,दीपन
______________________________________________________________________________________________________
२४.हींग (हिंगलु) ::Ferula foetida
रासायनिक संरचना ::
Gum,a-pinene,kamolonol,mogoltadone
उपयोग ::
दीपन,अजीर्ण,उदरशूल,दंतशूल,श्वास में,कृमिहर,दर्द में, बेहोशी में
______________________________________________________________________________________________________
२५.दारूहिद्रा (रसौंत) :: Berberis aristata
रासायनिक संरचना ::
Karachine,Taxilamine,Barberin,Palmatine,Berberrubin,oxypalmatine
उपयोग ::
यकृत विकार, नेत्र रोग,प्रवाहिका,शोथहर,पसीना लाने वाली,
______________________________________________________________________________________________________
२६.शताहवा (सोया) :::::
पाचक,अग्निदीपक,शोथनाशक (बाह्यप्रयोगार्थ)
२७.जातीफल :::::
बालरोग,अतिसार,उदरशूल,कास
______________________________________________________________________________________________________
२८.लाख :: Laccifer lacca
रासायनिक संरचना ::
Lacciferin,Laccitani,a b Tanin
उपयोग ::
हड्डी जोड़ने वाला (संधानक),व्रणरोपक,
______________________________________________________________________________________________________
२९.हाडजोड :: Vitis Quandrangularis
रासायनिक संरचना ::
Calcium oxalate,Carotene, Vitamin c
उपयोग ::
रक्तसंग्राहक,संधनकार (हड्डी जोड़ने वाला),रोग प्रतिरोधक,
______________________________________________________________________________________________________
३०.जीरा cuminum cuminum
रासायनिक संरचना ::
Cuminim,Isoimperaorin,Apigenin,oxalic
उपयोग ::
पाचनशक्ति मजबूत करता हैं, दर्दनाशक
______________________________________________________________________________________________________
३१.इलायची ::Elettaria cardamomum
रासायनिक संरचना ::
Cineole,Turpeniol,Turpenin,Linolin,Cevinine
उपयोग ::
कफनिस्सारक,उत्तेजक, मूत्राशय में जलन को हरने वाली,शरीर की जलन को शांत करती हैं।
______________________________________________________________________________________________________
साभार :::: भारत सरकार के औषधालयों एंव चिकित्सालयों के लिये आवश्यक आयुर्वैदिक औषधियों से)
टिप्पणियां